De geschiedenis van brood in de wereld

Het hoort bij ons dagelijks leven en is een van de dingen met de langste geschiedenis. We hebben het natuurlijk over brood. “Samen gekneed” met de geschiedenis van de mens en geïdentificeerd met voedsel, overleving, aanbidding en genot. Maar brood is meer dan al dit: het was en blijft een symbool van heilzame kracht.
Brood werd een basisvoedsel toen tarwe en gerst tot de eerste planten gingen behoren die verbouwd werden en het voor de mensen mogelijk maakten om boeren te worden in plaats van jagers en verzamelaars.

Egypte lijkt de eerste halte in zijn lange geschiedenis te zijn. Tarwe werd verzameld in de haven van Alexandrië en reisde van daar overal heen op koopvaardijschepen. Als de tarwe niet op tijd was, dreigde de bevolking in grote centra honger te lijde. Daarom waren de wetten die de reizen van de koopvaardijvloot regelen zeer streng.

De Romeinen namen de kunst van het maken van brood over en ontwikkelden het tot kleine industrieën. In Pompeï bijvoorbeeld, onder de lava van de Vesuvius, werden veel bakkerijen gevonden.
In het Europa van de Middeleeuwen was brood, naast basisvoedsel, een onderdeel van het bestek. Een stuk oudbakken brood werd gebruikt als een absorberende schaal, die aan het einde van de maaltijd kon worden opgegeten, aan de armen kon worden gegeven of aan de honden kon worden gevoerd.
Gedurende vele generaties had wit brood de voorkeur van de rijke families, terwijl arme bevolking volkoren brood at.
Aan het einde van de 20e eeuw werden de rollen omgekeerd, waarbij volkorenbrood de voorkeur kreeg vanwege de hoge voedingswaarde. Wit brood daarentegen werd geassocieerd met de onwetendheid over voedingsmiddelen.

Door de eeuwen heen heeft brood verschillende stadia en verschillende gebruiken doorgemaakt. In sommige landen is het een onderdeel van eetgewoonten, terwijl het in andere landen (zoals Griekenland) wordt gecombineerd met het ritueel van eten en alle verschillende maaltijden.

De rol van brood in Griekenland

De rol van brood in het oude Griekenland

Brood was vroeger de basis van het Griekse dieet, terwijl het oude Griekse woord άρτος (= brood) zowel brood als voedsel in de algemene zin betekende.
Voor de oorsprong van het moderne Griekse woord ψωμί (= brood) zijn er twee verschillende opties. Een daarvan is dat het afkomstig is van het oude werkwoord “ψώω“, wat wrijven, malen betekent. De andere is dat het afkomstig is van het werkwoord ψωμίζω (= ik stop kleine stukjes voedsel in mijn mond).

Het lijkt erop dat er sinds de 5e eeuw. V.Chr. al een bakkerij in Athene was waar je brood kon kopen, voornamelijk gemaakt van gerst. Tarwebrood was iets bijzonders. De belangrijkste redenen waren de hoge voedingswaarde en de schaarste aan tarwe. Het Egyptische meel werd met schepen overgebracht naar Griekenland en alleen geconsumeerd voor de bereiding van feestelijke of religieuze broden (= brood dat werd aangeboden als geschenk aan de goden), of door de hogere sociale klassen.

De concurrentie tussen bakkerijen over wie het beste brood maakt, lijkt iets te zijn dat in deze periode al is begonnen.
Athenaeus noemt 72 soorten brood: met kaas, olie, honing … Echter, brood in het oude Griekenland werd vooral genoemd naar hun grondstof of de manier waarop ze gekneed werden; en ze werden gekenmerkt als:
“zimitis” (= gist gemaakt): gemaakt van meel, water en gist
“azimos” (= ongezuurde): gemaakt van meel en water, zonder rijsmiddel.
“simigdalitis” (= gemaakt van griesmeel): gemaakt van zeer fijne en goede kwaliteit meel.

De rol van brood in Griekenland tegenwoordig

Ook tegenwoordig blijft brood de basis van het Griekse dieet. Het is gemaakt van graanmeel en afhankelijk van het materiaal kan het tarwebrood, gerstbrood, gemengd brood of maisbrood zijn.
Maar afhankelijk van de manier van bakken krijgt het ook andere namen, zoals:

• “anevato” (= gerezen / bevatten rijsmiddelen)
• “lagana” (= ongedesemd Grieks traditioneel brood, altijd plat, ovaalvormig, met een oppervlakte versierd met indrukken van vingertoppen en sesam)
• “tiganopsomo” (= gebakken pita-stijl brood),
• paximadi  (=beschuit) … enz

Ongeacht de naam heeft brood nog steeds een speciale plaats in de Griekse cultuur en neemt het deel aan elke speciale gelegenheid: geluk, verdriet, vieringen of rouw.
In het verleden werd de mate van rijkdom van een gezin vaak beoordeeld naar het vermogen om het dagelijkse brood te garanderen. Dit geloof was zo sterk dat het snel in de taal werd doorgegeven, met uitdrukkingen als:

• “verdient zijn brood” (= verdient geld om te leven),
• “het brood dat eruit komt” (om de dagelijkse behoeften te kunnen dekken)
• “ze aten brood en zout met elkaar” (ze hebben samen moeilijke situaties meegemaakt)
• “iemand, iets heeft zijn brood gegeten” (voor iemand/een ding dat aan het einde van zijn/haar leven is).
• En voor moeilijke periodes van hongersnood of oorlog, blijft de uitdrukking: “zij noemden brood een klein broodje” heel karakteristiek.

Brood was en blijft in het geloof van de Grieken een van de basis ingrediënten van het leven. Dat is waarom, wanneer ze het niet “kneden”, ze het alternatieve vormen geven … De bekendste is een pastei die alles wat er in de keuken bestaat (afhankelijk van het seizoen) combineert met bloem en water.
Beschuiten waren ook een noodoplossing en voorzagen in de behoeften van zeevarenden en ambachtslieden omdat ze maandenlang konden worden bewaard.

Eerbied voor brood is misschien begonnen in een ander tijdperk waarin goederen minder waren en overleven moeilijker. Het is echter een manier van leven en denken geworden en tot op de dag van vandaag lijkt het precies deze manier van denken te zijn, die ons vraagt om het brood voor al het andere op tafel te plaatsen als een “welkom” of gastvrijheidsindicatie. Niet alleen in de restaurants, maar ook op onze eigen tafel.

Brood voor speciale gelegenheden

Feestelijke broden

Wanneer de omstandigheden dit vereisen, trekken mensen hun beste kleding aan, wat betekent dat het een speciale gelegenheid is. Dan is het een regel dat het brood op de tafel ook de beste outfit draagt en feestelijk wordt.
Een van de meest typische voorbeelden is Christopomo ( = Kerst brood) en Lampropsomo of Lamprokouloura ( = Paas brood).

Deze feestbroden worden altijd gemaakt met de beste meel en zijn versierd met deegversieringen en symbolen. De decoratie van feestelijke brood heeft te maken met de vaardigheden en verbeeldingskracht van de huisvrouw, maar vooral met alles wat zich in het centrum van het gezinsleven bevindt. Paasbrood is altijd versierd met een rood ei, een symbool van wedergeboorte (het breekt open en het nieuwe leven komt van binnenuit).

Een van de beroemdste feestbroden is ook tsoureki. Met de geur van mastiek en de zoetheid van suiker was het een van de meest officiële paasbroden. Ook werd het gemaakt voor heel speciale andere gelegenheden. Vandaag de dag is het hele jaar door te vinden, maar zonder het rode ei.

Op het eiland Anafi is een speciaal brood, “Zaforisto“, speciaal gemaakt voor de eerste dag van het nieuwe jaar. Dit brood wordt gemaakt met saffraan en wanneer het wordt gebakken in traditionele houtovens krijgt het een intense gele kleur en heeft het de specifieke smaak van krokus.

Een ander bijzonder moment in het leven van een persoon is het huwelijk. Brood krijgt in dit geval de naam Provenda. Het is een brood gemaakt met veel geduld en inzet door ervaren en bekwame vrouwen. Ze zorgen ervoor het te versieren met uitgebreide decoraties, zoals bloemen, maar ook symbolen voor een goed leven en vruchtbaarheid.

Religieuze broden

Religieuze broden horen bij een andere zeer grote en aparte groep. Sinds de oudheid was de bereiding van dergelijke broden een onderdeel van de Griekse religie. Deze werden aangeboden als een geschenk aan hun goden tijdens zeer specifieke en grote vieringen. Ze waren gemaakt van tarwemeel in plaats van gerstemeel en hadden hun eigen kenmerken.
Tegenwoordig hebben de broden die deel uitmaken van een kerkceremonie, een speciaal stempel in het midden en worden “prosfora” genoemd (Gr: πρόσφορα / = offers, van het werkwoord προσφέρω / aanbieden). Ze worden gemaakt om een heilige te eren op zijn naamdag of op andere speciale dagen.

“Artos“, op smaak gebracht met mastiek en suiker, wordt aangeboden bij zeer speciale gelegenheden. Het symboliseert de vermenigvuldiging van de materiële of geestelijke goederen en ook de zegening van het huis.

Aan degenen die deelnemen aan een herdenkingsdienst of soortgelijke ceremonie worden kleine broodjes aangeboden. Ze worden “ter nagedachtenis aan een ziel” verdeeld en worden “psichoudia” (kleine zielebroodjes) genoemd.

Fanouropita and Vassilopita zijn beide feestelijke cakes, gemaakt op de naamdag van Saint Fanourios of Saint Vasilios (= Basilicum). Saint Fanourios is in het bewustzijn van de mensen doorgegeven als de heilige die de macht heeft om hen te helpen dingen te vinden die verloren zijn of dingen waarnaar ze verlangen. St. Basil’s naamdag wordt gevierd op de eerste dag van het jaar; daarom is het afgestemd op het nieuwe jaar en alle hoop die het met zich meebrengt.

Afgezien van dat alles zijn er tal van andere lokale gebruiken in combinatie met deegcreaties. Ze worden altijd gecombineerd met een feest, een wens, enz. Een van de meest karakteristieke tradities zijn de mensvormige kleine broden gemaakt in Sfakia, Kreta, op de naamdag van Sint-Antonius. Hij wordt beschouwd als de patroonheilige van de plaats. Deze kleine broden worden naar de kerk gebracht met de wens en het gebed dat alle geliefden een goede gezondheid hebben en pijn en moeilijkheden overwinnen.

Volksgebruiken voor brood

De semantiek van brood stopt hier niet. Er zijn ook talloze volksgewoonten die van generatie op generatie overgaan en zij begeleiden mensen vanaf het moment van hun geboorte tot aan hun dood.

In het verleden drongen ouders er bij hun kinderen op aan om het laatste stukje brood te eten omdat “hun kracht” er in verborgen was.

Ook legden ze, als een vrouw baarde, een klein stukje brood onder haar kussen en het hoofdkussen van de pasgeborene, omdat ze geloofden dat het alle demonische en jaloerse geesten zou verjagen.

In de zak van een bruidegom deden ze ook een klein stukje brood omdat ze het als een sterke talisman beschouwden. 

Het meeste hiervan is inmiddels vergeten. 
Brood blijft echter zijn weg in de tijd vervolgen en blijft een bron van leven en een krachtig symbool.

  &nbsp

                                          © Lato,
Het Griekse Taal– & CultuurCentrum van Amsterdam